طرح فرش ایرانی

مروری بر مراحل و نحوه طراحی نقشه فرش

از دیرباز تاکنون فرش ایرانی به دلایلی مانند زیبایی، ظرافت، طرح، رنگ و غیره در عرصه جهانی از چنان اعتباری برخوردار است که به‌جرئت می‌توان گفت بعد از کالای نفتی اولین کالای صادراتی کشور محسوب می‌شود. مسلماً تولید و بافت فرش، نیازمند طرح و نقشه فرش است. این طرح‌ها در جایی وجود ندارد و به شکل ترسیمی و دستی زاییده ذهن خلاق و پویا و هنرمند طراحان فرش ایرانی؛ است.

می‌دانیم که مهم‌ترین عوامل تولید فرش شامل طراحی، نقشه‌کش، بافنده و پرداخت‌کار می‌باشد که همگی در یک تلاش با هدف و برنامه و با یک مدیریت قوی کار تولید فرش را انجام می‌دهند. از مهم‌ترین مراحل تولید فرش و قبل از هر چیزی در پروسه تولید مرحله نقشه‌کشی فرش می‌باشد، چراکه جنبه زیربنایی دارد. به همین دلیل فرش کاشان، فرش اصفهان، فرش تبریز و غیره در حافظه تاریخی و هنری ایران و جهان ماندگار شده‌اند.

طرح فرش ایرانی ترکیبی از هنر، ذوق، سلیقه، اعتقاد و فرهنگ مردم ایران است و به‌عنوان بارزترین نشانه هنر ایرانیان به جهانیان ارائه شده است. در این مقاله می‌کوشیم تا شما عزیزان و علاقه‌مندان به صنعت فرش ایران و فرش‌بافی را با فرش کاشان و همچنین اصول تهیه نقشه فرش آشنا کنیم.

طراحی نقشه فرش

طرح یا نقشه فرش عبارت است از مجموعه ظاهری فرش که شامل نقش، رنگ‌آمیزی، بافت، ابعاد و تناسب این عوامل در متن و حاشیه می‌شود. آنچه در فرش حائز اهمیت است، نقش‌ونگار فرش و نوع بافت و رنگ‌آمیزی متناسب می‌باشد. قبل از هر چیز باید بدانید که همه نقشه‌کشی‌های فرش، برحسب تراکم موردنظر در بافت فرش محاسبه و سپس بر روی کاغذ شطرنجی مخصوص متناسب با رج‌شمار طراحی یا به‌اصطلاح نقطه‌چینی می‌شود؛ بنابراین برای طراحی نقشه دو کار ضروری است:

• محاسبه طول و عرض فرش.
• تعیین شمار چله‌هایی که در عرض باید کشیده شود.

طراحی نقشه به دو صورت دستی (سنتی) و رایانه‌ای انجام می‌شود که به‌اختصار به توضیح هر یک می‌پردازیم.

مراحل نقشه کشی دستی فرش

1. طراحی فرش با مداد که اولین مرحله کار طراحی نقشه است، به این صورت که مدادی کردن طرح خطوط کلی بر روی کاغذ شطرنجی می‌باشد.
2. تصویر کشی و رسم کردن مداد زنی‌ها.
3. رنگ‌آمیزی نقشه فرش.
4. نقطه‌چین کردن حدود و کناره‌های نقشه طرح شده بر روی کاغذ شطرنجی، آخرین مرحله طراحی نقشه خواهد بود. هر یک از این نقطه‌ها در هر خانه شطرنجی، نماینده یک گره می‌باشد.

مراحل نقشه کشی کامپیوتری فرش

امروزه بسیاری از کارها را با فناوری جدید انجام می‌دهند که نقشه‌کشی فرش نیز از آن مستثنی نمی‌باشد. طراحی نقشه فرش با نرم‌افزار سبب سرعت بخشیدن به کار و صرفه‌جویی در منابع شده است. مزیت قابل‌تحسین این برنامه، امکان تغییر در هر مرحله از طراحی می‌باشد. از مزایای دیگر طراحی نقشه فرش با فتوشاپ برای طراحان امکان انجام سریع و ساده در جهت تعویض رنگ‌ها و مقلوب کردن، یا ترکیب رنگی با رنگ دیگر می‌باشد.

اهمیت رنگ آمیزی نقشه فرش

یکی از اساسی‌ترین و مهم‌ترین رشته‌های رایج در کار تولید فرش، نقطه‌چینی و رنگ‌آمیزی فرش است. یک نقاش فرش که در امر رنگ‌زنی و کار پخش رنگ فعالیت می‌کند، باید دو نکته را مدنظر داشته باشد:

• با کل ریزه‌کاری‌های موجود در این رشته آشنا باشد.
• در خصوص شناخت رنگ‌ها، هماهنگی رنگ‌ها، تضاد رنگ‌ها، رابطه بین آن‌ها، رنگ‌های گرم و رنگ‌های سرد و غیره اطلاعات کافی و لازم را داشته باشد.

رنگ‌آمیزی طرح فرش در اقتصاد و بازرگانی و پیشبرد تولید فرش نقش به سزایی دارد و دارای جنبه هنری، صنعتی و بازرگانی می‌باشد. پسند اولیه مردم در خرید فرش، همواره بر اساس نقشه و رنگ فرش صورت می‌گیرد. یک فرش خوب علاوه بر کیفیت بافت باید از یک نقش زیبا، متناسب و هماهنگ برخوردار باشد.

انواع نقشه‌های فرش

نقشه‌های فرش به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند:

• از نظر اندازه نقشه فرش به سه نوع قدی (2/1)، ربعی (4/1) و تمام تقسیم می‌شوند.
• نقشه فرش از لحاظ سبک به سنگین، ساده، یک‌طرفه، واگیره (تکرار یک نگاره)، شکسته (اشکال هندسی زاویه‌دار) و گردان (خط‌های دورانی و قوسی شکل) تقسیم می‌شوند.
• از نظر رنگ می‌توان به فرش رنگی و سیاه‌قلم اشاره کرد.
• از نظر جغرافیایی به دو نوع شهری و روستایی تقسیم می‌شوند که نقشه‌های روستایی ذهنی می‌باشند.
• از نظر رسمی نیز همان‌طور که اشاره شد، به دو نوع رایانه‌ای و دستی تقسیم می‌شوند.

سابقه طراحی فرش ماشینی در ایران

اولین طراحان این صنعت، همان طراحان فرش دستباف بوده‌اند و اولین طرح فرش ماشینی همان طرح فرش دستباف بوده است. در طول این سال‌ها و با پیشرفت دستگاه‌های بافت فرش ماشینی، طراحی فرش ماشینی نیز سیر تحول چشمگیری داشته است. علت را در چند زمینه می‌توان مورد بررسی قرار داد:

1. در دنیای فرش ماشینی علاوه بر طراحان سنتی فرش، گرافیست‌ها هم فعال هستند.
2. در دنیای فرش دستباف به دلیل هزینه تولید بالا و زمان بافت طولانی فرش، کمتر کسی جرئت ریسک و تولید یک طرح جدید و متفاوت را دارد. اما در فرش ماشینی طرح به‌سرعت و با هزینه کمتری بافته می‌شود و در صورت وجود مشکل در طرح، به‌راحتی قابل تغییر است.
3. وجود نرم‌افزارهای کامپیوتری که امکان خلق آثار جدیدی را برای یک طرح فراهم می‌کند.
4. افزایش روزافزون طراحان جوان و جویای کار که میل به طراحی در شاخه فرش ماشینی را دارند و به دلیل درآمدزایی بیشتر در این حرفه به کار می‌پردازند.

بزرگترین آفت طراحی فرش ماشینی

مهم‌ترین آفت طراحی فرش یا یک اثر هنری، کپی از خود است که این امر باعث شده بسیاری از طرح‌ها و نقشه‌ها شبیه به هم باشند. در سال‌های اخیر تلاش زیادی برای تثبیت کردن توسط طراحان فرش ماشینی صورت‌گرفته است.

نقشه های فرش کاشان

به‌طورکلی، طرح‌های اصیل فرش کاشان از دوره صفویه الهام گرفته و به طرح‌های قدیم کاشان معروف‌اند. این نقشه‌ها شامل گلدانی، لچک و ترنج، محرابی، شکارگاه، نقش‌های اسلیمی و غیره می‌باشد. میل به ابتکار و نوآوری در طرح‌های کاشان، طراحان فرش ماشینی را وادار به‌نوعی تصویرسازی می‌نماید. طرح فرش کاشان به تصویرسازی ایرانی عین قلم‌گیری و حالات مینیاتوری شبیه بوده است.

برخی از فرش‌های بسیار زیبا و ظریف و هنرمندانه با رنگ‌های درخشان و جذاب، از گذشته خبر می‌دهند. در این فرش‌ها دیده می‌شود که چگونه هنرمندان با ذوق این شهر با استفاده از طرح‌هایی جذاب از گل‌وبوته و چرخش‌هایی همراه با رنگ‌های فوق‌العاده شفاف و درخشان که معمولاً از رنگ‌های طبیعی و به‌وسیله رنگرزان ماهر به دست می‌آید، نقشه‌های فرش را طراحی می‌کنند.

انواع نقشه فرش کاشان

در کاشان معمولاً دو نوع نقش به کار برده می‌شود:

• لچک ترنج با نگار اسلیمی.
• نقش اصفهانی یا نقشه شاه‌عباسی.

طرح‌های موردعلاقه بافندگان کاشان اغلب طرح‌های جوشقانی، افشان، نقشه گل شاه‌عباسی، لچک ترنج، گلدانی سرتاسری و غیره می‌باشد. رنگ‌ها نیز بیشتر رنگ ترکیب خارجی است و تنها چند تن از معتبرترین بازرگانان کاشان، رنگ‌های طبیعی ایرانی به کار می‌برند.

جدیدترین نقشه فرش کاشان

جدیدترین نقشه فرش کاشان همان لچک ترنج قدیم است با این تفاوت که رنگ و لعاب فرش امروز کاشان ملایم‌تر از رنگ قدیم است و طرح‌ها خلوت‌تر هستند، اما محتوا و اصالت طرح حفظ شده است. در فرش کاشان، ابریشم به‌ندرت در گل و زمینه استفاده می‌شود. امروزه در فرش کاشان بیشتر رنگ‌های بژ و زیتونی می‌باشد که جایگزین رنگ سرمه‌ای و لاکی شده است. رنگ صورتی نیز جایگزین رنگ لاکی شده است، اما همچنان از رنگ آبی در بافت فرش‌ها استفاده می‌شود.

معروف ترین طراحان فرش کاشان

سید رضا صانعی از معروف‌ترین طراحان فرش در کاشان بود. او اولین‌بار طراحی نقشه فرش روی کاغذ شطرنجی را در کاشان شروع کرد. ویژگی خاص و منحصربه‌فرد وی، سرعت عمل و خلاقیت او بود. مهارت این هنرمند در پرتره و دورنما و گاهی گل‌وبوته بوده است. یکی از نقشه‌هایی که او با قلم خویش و هویت منطقه خود رسم کرد، نقشه شیخ صفی و طرح لچک ترنج شاه‌عباسی بود.

از دیگر طراحان نامی کاشان، میرزا نصرالله نقاش زاده می‌باشد. دقت و ظرافت قلم او، بنیان‌گذار نوعی طراحی علمی و اساسی در فرش کاشان گردید. تخصص او در طرح‌های سنتی فرش بود. طرح لچک ترنج افشان که یکی از معروف‌ترین طرح‌های کاشان است، از قلم وی بوده است.

دبیرالصنایع، آقا رضا وفا، میرزا عباس صنیعی نیز از استادان فن هستند و هنر نقاشی فرش کاشان به مقیاس زیاد مدیون ذوق و نوآوری و خلاقیت و قلم هنری آن‌ها می‌باشد. محمد افسری و نظام افسری در رشته طراحی نقشه فرش به استادی رسیدند. کار این دو نقاش چیره‌دست، بیشتر در مایه طرح‌های طبیعت و صورت‌سازی به چشم می‌خورد.